محقق قمی در جامع الشتات می فرماید:”مشهور کل مهر است، ولکن احادیث معتبره دلالت بر تنصیف دارد”(ج4 ص347) معلوم نیست با وجود اینکه احادیث معتبره دلالت بر تنصیف دارند، چطور مشهور کل مهر است؟( نقل از سعید رنجبر- وکیل دادگستری)
در کتاب شرایع الاسلام نیز ذکر گردیده که مشهور علمای امامیه سابق شروط تعلق مهریه را موارد ” نزدیکی- ارتداد زوج – فوت ” ذکر نموده اند، ولی مدرکی از قرآن و روایات بر فوت ذکر نگردیده و در ادامه مولف {مرحوم محقق حلی} روایاتی معتبر را بیان نموده اند که نظر به نصف در فوت دارند. مراجع عظیم الشان عصر حاضر بر این عقیده اند که به مجرد عقد زن مالک مهر می شود که نصف آن ثابت و نصف دیگر متزلزل و موقوف به دخول است.
صاحب جواهر با اشاره به روایات شش گانه صحیح در ارتباط با نظر مشهور علمای پیشین چنین می فرماید: “هیچ یک از روایات تاب این جمع را ندارد چون نازهماهنگى پیش مى آید، به این بیان که وقتى روایت مى گوید هر دو نصف مى برند ظاهرش این است که هر دو نصف مهر را به سبب موت مى برند و استقرار مهر کامل در هیچ یک نیست ولى شما مى گویید زوجه به حسب وجوب الهى نصف مى برد و زوج که نصف مى برد به حسب وجوب المهر نیست بلکه نصفش به میراث برگشته است، پس روایت ناهماهنگ مى شود. جواب دیگر این که همیشه مرد نصف نمى برد چون زنانى هستند که از شوهر سابق بچّه دارند که این زوجها از زوجه ربع ارث مى برند و زنانى که از شوهر سابق بچه دارند فرد نادر نیستند”.
با این مقدمه جای آن است که با طرح چند نکته از قانون مدنی و بر مبنای منطق روشن، به سر منشاء عدالت که در بطن دین مبین اسلام نهفته است اشاره شده و در نهایت نتیجه گیری صورت گیرد:
دلایل قانونی
بطوریکه واضح است، در قانون مدنی نیز تفاوت بین زوجه در حالتی که نزدیکی با او واقع شده یا نه قائل شده است. نکته سوال برانگیز اینکه: طبق قانون مدنی میزان مهریهای که در دوران نامزدی بر ذمه مرد مستقر است نصف است یا کامل و آیا مرگ چه عاملی میتواند باشد که میزان آن را تغییر دهد؟ آیا غیر از این است که میزان حق واقعی زن (و نه لفظی) در این دوران نصف مهریه میباشد که در صورت طلاق ثابت و با شروع زندگی مشترک و نزدیکی کامل به کل تبدیل خواهد شد.
البته اکثر علما نیز بر این نکته اشتراک نظر دارند که به مجرد عقد زوجه می تواند کل مهریه را مطالبه نماید و تا دریافت آن از ایفای وظایف خوداری نماید ولی نصف آن مستقر و نصف دیگر مشروط و منوط به دخول است. با توجه به ماده 1082 قانون مدنی « به مجرد عقد، زن مالک مهر مىشود و مىتواند هر نوع تصرفى که بخواهد در آن بنماید» کلمه کل مهر قید نشده است و در واقع اشارهای به میزان آن صورت نگرفته و اگر افرادی استنباط کل از آن داشته باشند، خواهیم دید که در مغایرت صریح با متن قرآن کریم بوده و حتی طبق قانون، بحث تنصیف مهریه در طلاق بدون نزدیکی و سایر موارد زیر سوال خواهد رفت. نکته واضح دیگر اینکه هر دو کلمه طلاق و مرگ از ریشه جدایی بوده در صورتیکه آنچه باعث تعلق کل مهر خواهد شد از ریشه مقاربت و نزدیکی است.
از نکته نظر دیگر: آیا طبق ماده 1092 قانون مدنی، تنصیف میزان مهریه تحت الشعاع طلاق است یا عدم نزدیکی کامل؟ بدیهی است که طلاق هیچ دخالتی در مهریه نداشته بطوریکه زن بدون وقوع طلاق نیز میتواند نسبت به مطالبه مهریه اقدام نماید. بنابراین آنچه باعث تغییر در میزان مهریه خواهد شد عدم نزدیکی است که مرگ یا طلاق هیچ خدشه¬ای به ماهیت آن وارد نمی¬کند. با مطالعه سایر مواد قانون مدنی نیز 1092- 1097و 1101 ناظر به تعلق نصف مهر به زن، 1088- 1098- 1099 و 1101 ناظر به سقوط حق زن نسبت به مهر، 1087 و 1093 ناظر به تعلق مهرالمثل به زن و 1093 ناظر به تعلق مهرالمتعه به زن) دیده می¬شود که در تمامی شرط نزدیکی در تعلق کل مهر به زن ذکر گردیده، بطوریکه عدم آن باعث سقوط نصف یا تمام آن خواهد بود.
طبق ماده ۱۰۹۶: «در نکاح منقطع موت زن در اثنای مدت موجب سقوط مهر نمی¬شود و همچنین است اگر شوهر تا آخر مدت با او نزدیکی نکند». حال اینکه اگر در عقد دائم نیز چنین می¬بود قانون¬گذار به صراحت آن را قید می¬نمود. همچنین این ماده نکاح منقطع را خارج از قاعده کلی تشخیص داده و بصورت استثناء مورد تاکید قرار داده است.
وحدت ملاک حاصل از این مواد قانونی چنین می¬باشد که زن مستحق مهریه است، ولیکن میزان آن متغیر بوده و آن-چه¬که در تعیین میزان آن موثر می باشد نزدیکی و دخول است. بطوریکه در صورت عدم وقوع نزدیکی در عقد دائم، میزان مهریه در هیچ حالتی از نصف بیشتر نیست. اکنون چطور می¬توان تصور نمود که مرگ یکی از زوجین در دوران نامزدی میزان مهریه را از نصف به کل تبدیل می کند و آیا غیر از این است که در این صورت خارج از قاعده بوده و لذا میبایست تاکیداً در متن قانون مدنی ذکر می¬گردید. در نهایت اگر نتوان بر مبنای موارد فوق الذکر به جواب قاطع دست یافت، با این استدلال که قانون مدنی در این خصوص سکوت نموده است و با اجازه حاصله از ماده 3 قانون آئین دادرسی دادگاه¬های عمومی و انقلاب در امور مدنی با استناد به دلایل شرعی و فتاوای معتبر که در ادامه مورد توجه قرار می¬ گیرند، حکم قضیه مشخص خواهد گردید.
حکم عقل و عرف
با ذکر اصل مشهور ” کل ما حکم به الشرع حکم به العقل و … ” به مواردی از دلایل عقلی و عرفی در خصوص موضوع مسأله اشاره می گردد:
- مگر نه این است که مهر هدیه ¬ایست که مرد به مجرد عقد نکاح و تعیین میزان آن به همسر خود در قبال محبت و پاکدامنی او تعهد می¬نماید. پس آیا عادلانه خواهد بود که پیش از آنکه یکی از طرفین کل تعهد خود را اثبات و بجا آورد، طرف دیگر ملزم به پرداخت کل دین خود باشد. همچنین در فوت زوجه آیا صحیح است که زوج در ازاء بهره نبرده مکلف به پرداخت کل دین باشد و در این صورت اگر نصف مهریه که از این بابت بر ذمه زوج مستقر شده به والدین زوجه بعنوان بخشی از وراث منتقل شود حکم شرعی چیست؟ مگر نه این است که چنین مساله ای شرعاً حرام می باشد.
- بطوریکه ذکر شد اگر زنی را عقد نمائیم و او قبل از نزدیکی مهریه تعیین شده را مطالبه کند، هیچ مرجع قانونی به او اجازه نخواهد داد که کل مهر را دریافت دارد، مگر اینکه مرد خود جهت شروع زندگی مشترک تسلیم کرده باشد. بنابراین با چه منطقی میزان حقی که برای زوجه در زمان حیاتش معین و مشخص است، با فوت احدی از زوجین دو برابر خواهد شد؟
- از نکته نظر دیگر، وقتی مردی با زنی ازدواج کرده و پیش از نزدیکی او را طلاق دهد می بایست نصف مهر را عیناً یا مثلاً پرداخت نماید که در این امر حیثیت و شان اجتماعی زن لطمه خورد، پس چطور است که در حالت فوت که چنین ضرری بر زن عاید نشده، حکم نسبت به مرد سختگیرانه تر باشد. البته در فوت زوج چنین نیز می توان تصور کرد که بعلت ضربه روحی و تامین آینده زن مساله را توجیه کرد.
- شاید چنین تصور گردد که چون نیت در قبل از فوت یکی از زوجین بر نزدیکی بوده پس می بایست کل مهر تعلق گیرد. حال سوال اینکه مگر اکثراً در طلاق نیز نخست نیت در نزدیکی نبوده است. از سوی دیگر مگر به صرف نیت می توان حکم بر تمام مهریه داد که در این صورت بعنوان مثال نظر به اینکه کسی قصد کشتن دیگری را در ذهن پرورانده و هرگز عملی مرتکب نشود می بایست به خاطر نیتش قصاص گردد.
دلایل شرعی
شاید در این خصوص بین تعدادی قلیلی از صاحب نظران و آن هم عمدتاً در مرگ شوهر اختلاف نظر باشد (که البته اختلاف نظر در مسائل شرعی حتی در زمان حیات پیامبر اکرم و امامان معصوم نیز وجود داشته است) ولی در قرآن کریم که قبل از نزول آن، ستم¬های زیادی در حق زنان روا می¬شده است، پاسخ صریح و روشن طبق سوره¬های النساء و البقره به این موضوع ارائه گردیده است:
(النساء: 24-25): « برای شما ازدواج با زنان دیگری جز اینان حلال گشته است و می‌توانید با اموال خود زنانی را جویا شوید و با ایشان ازدواج کنید و پاکدامن و از زنا خویشتن‌دار باشید. پس اگر با زنی از زنان ازدواج کردید و از او کام گرفتید، باید که مهریه او را بپردازید. و این واجبی است و بعد از تعیین مهریه، گناهی بر شما نیست در آنچه میان خود بر آن توافق می‌نمایید، بی‌گمان خداوند آگاه و حکیم میباشد… ».
(النساء: 21): « و چگونه آن را باز پس مىگیرید، در حالى که شما با یکدیگر تماس و آمیزش کامل داشتهاید؟ و(از این گذشته،) آنها (هنگام ازدواج) از شما پیمان محکمى گرفتهاند ». این آیات مقاربت به همراه عقد نکاح را باعث وجوب اعطای همه مهریه به همسر می‌گرداند. مختصر منهاج السنه – شیخ الإسلام أبو العباس أحمد بن تیمیه www.islamhouse.com همچنین استثنائی در فوت بر آنها وارد نشده است.
(البقره: 237): « و اگر زنها را طلاق دهید پیش از آن که با آنها مباشرت کنید در صورتی که بر آنان مهر مقرر داشتهاید بایستی نصف مهری را که معین نمودهاید به آنها بدهید مگر آنکه آنها خود یا کسی که امر نکاح بدست اوست گذشت کنند و اگر در گذرند به تقوی و خدا پرستی نزدیکتر و فضیلت¬هایی که در نیکوئی به یکدیگر است فراموش مکنید و … ».
در روایتی از امام صادق (ع) نیز حکم این موضوع تبیین شده که در مانحن¬فیه از آن بطور صریح بعنوان امر منطبق بر ظاهر قرآن نام برده شده است: فضل بن عبدالملک و عبید بن زراره [حر عاملی ج ۱۵: ۷۳؛ شیخ طوسی الاستبصار ج ۴: ۱۵۴؛ شیخ صدوق من لایحضره الفقیه ج ۴: ۲۵۲؛ آل بحرالعلوم بلغه الفقیه ج ۳: ۸۷]؛ « قالا: قلنا لابی عبدا…(ع)، ما تقول فی رجل تزوج إمراه ثم مات عنها و قد فرض الصداق. قال: لها نصف الصداق و ترثه من کل شیء و ان ما تت فهو کذلک». فضل بن عبدالملک و عبید بن زراره خدمت امام صادق(ع) عرض کردند: « چه می‌فرمایی در مورد مردی که با زنی ازدواج نموده و مهریه را نیز معین کرده ولی (قبل از دخول) می‌میرد؟ ایشان فرمودند: زن، مالک نصف مهریه بوده و از هر چیزی از زوج ارث می‌برد و اگر زن هم بمیرد، حکم همین است ».
همچنین در کتاب وسایل الشیعه ( ج ۱۵، ص ۷۲، حدیث ۴) آمده است [نقل از مقاله بررسى اجمالى مهریه (روایى، فقهى و حقوقى)- فائزه عظیمزادهاردبیلى- عضو هیات علمى]: و باسناده عن عبید بن زراره قال: « سالت ابا عبدا… (علیه السلام) عن امراه هلک زوجها و لمیدخل بها قال: لها المیراث و علیها العده الکامله وان سمى بها مهرا فلها نصفالمهر وان لم یکن سمى لها فلا شى لها». و به اسنادش از عبید بن زراره گفت: پرسیدم از ابا عبدا…(علیه السلام) از زنى که شوهرش مرده و آمیزش صورت نگرفته است: « فرمود براى او میراث است و برعهدهاش عده کامل است و اگر مهرمعین شده پس نصف مهر برایش مىباشد و اگر مهرى برایش فرض نشده بود پس هیچ چیزى براى زن ثابت نمىباشد ».
نظر مراجع تقلید و صاحب نظران در خصوص حکم مساله:
- فتوای امام خمینی (ره) [جلد چهارم ترجمه تحریر الوسیله- مسألۀ 14] و [پایگاه حوزه به آدرس اینترنتی www.HAWZEH.net لو مات أحد الزوجین قبل الدخول فالأقوی تنصیف المهر کالطلاق خصوصا فی موت المرأه- تحریر الوسیله، ج2، ص: 301.
- استفتاء از پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری آیت ا… العضمی خامنه¬ای :
احتراماً، حکم مهریه زوجه متوفی در دوران نامزدی کل است یا نصف؟ جواب- سلام علیکم و رحمه الله و برکاته- بسمه تعالى،
در فرض سؤال اگر دخول صورت نگرفته باشد، مهریه نصف است. موفق و مؤید باشید.
سوال- آیا درصورت فوت زوج، زوجه مستحق مهر خواهد بود؟ و در صورت فوت زوجه حکم چیست؟ هرگاه شوهر قبل از نزدیکی بمیرد مهر نصف می شود. اگرچه احوط (پسندیده تر در احتیاط) مصالحه کردن است. (نقل از منوچهر قوامی- وکیل دادگستری) - توضیح المسائل آیت ا… العضمی بهجت:
احکام عقد- مساله 310: در صورت فوت زن یا مرد قبل از دخول بنابر اقوى مهر نصف مى شود. - آیه الله خویی (ره): مهر با عقد به ملکیت زن در می آید و با طلاق و فوت هر یک از زوجین پیش از نزدیکی ظاهرا نصف آن ساقط می شود .
- استفتائات روزانه آیت ا… العضمی سیستانی www.sistani.org
سؤالها و جوابها » مهریه (25)- سؤال: زن غیر مدخوله اى که شوهرش فوت کرده آیا تمام مهرش را از مال شوهر مى گیرد یا نصف مهر را ؟ پاسخ: مستحق نصف مهر است و سزاوار است که نسبت به دیگر سائر ورثه با او مصالحه کنند. - تالیفات – مجموعه استفتائات آیت ا… العضمی نوری همدان www.noorihamedani.com
احکام نکاح و طلاق- س633: هرگاه یکی از زن و شوهر قبل از آمیزش و قبل از دخول بمیرد، آیا تمام مهر را باید به زن داد یا نصف را؟ ج: در فرض مذکور نصف مهر ثابت است. - در تماس تلفنی با دفتر آیت الله العظمی وحید خراسانی، ایشان نیز نظر به تعلق نصف مهریه در این حالت دارند.
- مجموعه استفتائات آیت الله میرزا جواد تبریزی (ره):
مهریه- سئوال 1649 ـ زن که به عقد کسى درآمده هنوز دخول نشده، مرد فوت کرده یا شهید مى شود . مهر زن تمام است یا نصف ؟ جواب- بسمه تعالى. در مورد مزبور زن حق نصف مهر را دارد، واللّه العالم .
سوال- آیا درصورت فوت زوج، زوجه مستحق مهر خواهد بود؟ و در صورت فوت زوجه حکم چیست؟ جواب- در صورت فوت احد از زوجین قبل از نزدیکی، مهر نصف می شود ولی احتیاط این است که در صورت فوت زوج، زوجه با ورثه زوج در مقدار مهر از جهت نصف یا تمام آن مصالحه کنند. واللّه العالم- (نقل از منوچهر قوامی- وکیل دادگستری) - آیت ا… العضمی سید عبدالکریم موسوی اردبیلی:
سوال- آیا درصورت فوت زوج، زوجه مستحق مهر خواهد بود؟ و در صورت فوت زوجه حکم چیست؟ جواب- زوجه مستحق نصف مهر می باشد. نصف مهر به وراث زوجه می رسد- (نقل از منوچهر قوامی- وکیل دادگستری) - آیت ا… العضمی لطف الله صافی گلپایگانی:
سوال- آیا درصورت فوت زوج، زوجه مستحق مهر خواهد بود؟ و در صورت فوت زوجه حکم چیست؟ جواب- در هر دو صورت زن مستحق نصف مهر است. ولی احتیاط این است که مصالحه شود، خصوصاً در فرض مرگ زوج- (نقل از منوچهر قوامی- وکیل دادگستری). - صفحات 384-385 کتاب جامع المسائل ـ ج2 آیت ا… العضمی فاضل لنکرانی
مهـریه- س 1017 ـ مردى در حال بیمارى زنى را به عقد خود درآورده است و قبل از دخول با همین بیمارى مرده است آیا مهریه این زن ثابت است؟ ج ـ خیر، مهریه ثابت نیست، عدّه هم ندارد. ارث نیز نمى برد. بلى چنانچه بهبود یافت و پس از آن به هر جهت، قبل از دخول فوت کرد نصف مهر ثابت است، ارث هم مى برد.برخی از علما نیز نظری خلاف در فوت زوج دارند:
- شیخ طوسی گفته است: هرگاه مردی فوت کند بر ورثه او واجب است که تمام مهر زن او را بدهند و بر زن مستحب است که نیمی از مهر را نگیرد. اما اگر زن فوت کند نیمی از مهر به زن تعلق می گیرد. [کتاب مبانی حقوق و تکالیف زن در ازدواج – دکتر فاطمه میر شمسی – ص 54 و55].
- تالیفات – مجموعه استفتائات آیت ا… العضمی صانعی www.saanei.org مجمع المسائل استفتائات (ج 2) -> مَهریّه- : س 850- میزان مهریه اى که به زوجه اى که شوهرش قبل از دخول فوت مى نماید تعلّق مى گیرد، نصف مهرالمسمّى است یا تمام آن؟ ج ـ اقوى این است که اگر زوج قبل از دخول فوت نماید، تمام مهر، ملک زوجه است و مستحقّ آن است و قبل از ارث است و از اصل مال خارج مى شود؛ و امّا اگر زوجه قبل از زوج و قبل از دخول بمیرد، نصف مهر، ملک زوجه است که به ورثه اش مى رسد و چون خود زوج هم وارث سببى است، از همان نصف، مانند بقیّه اموال زوجه ارث مى برد.
در بین علما حال حاضر ظاهراً یکی از بزرگواران نظری خلاف در فوت زوجین داشته اند که در اینجا از ذکر نام ایشان امتناع کرده و صرفاً به جواب آن عالی مقام در پاسخ به استفتاء نویسنده با ذکر دلایل و فتوای سایر مراجع اشاره می گردد:
با اهداء سلام و تحیت؛ جواب : شما می توانید در این مسأله به فتوای دیگری عمل کنید. همیشه موفق باشید.
در خاتمه چنین میتوان نتیجه گیری کرد که حکم شرع و به موازات آن عقل و عرف در تعلق نصف مهریه در فوت هر یک از زوجین در بعد از تعیین مهر و قبل از عمل زناشوئی همچون طلاق بوده، مخصوصاً در فوت زوجه و شاید برخی اختلاف نظرها در حالت فوت زوج بیشتر در جهت حمایت از زن بوده باشد.
