قرارداد بی او تی (BOT) چیست؟

شاید تا کنون نام قراردادهای بی او تی به گوشتان خورده باشد. این که این قراردادهای چه ویژگی‌‌هایی دارند و در چه مواقعی استفاده می‌شوند بخشی از سوالاتی است که ما در این مقاله به آنها پاسخ میدهیم. در ادامه با ما همراه باشید تا در مورد قراردادهای بی او تی بیشتر بدانیم.

قرارداد بی او تی چیست؟

قراردادهای بی او تی(BOT)  در زبان ساده به قراردادهای ساخت، بهره برداری، انتقال و واگذاری گفته می‌شود. در این نوع از قراردادها شرکت و یا مجموعه ای از شرکت‌‌ها پس از اخذ امتیاز، پروژه‌‌های سنگین مالی را اجرا خواهند کرد.

اینگونه شرکت‌‌ها پس از طی شدن بازه زمانی محدودی از پروژه‌‌های مذکور نفع خواهند برد و سپس پروژه را به طوری که امکان فعالیت کامل بر روی آن وجود داشته باشد به صورت بلاعوض آن را به طرف دیگر واگذار می‌کنند که اغلب طرف دیگر دولت و یا شرکت‌‌های خصوصی وابسته به دولت است.

آنچه گفته شد یک تعریف کلی و کامل از قراردادهای بی او تی (BOT) است.

قرارداد بی اوتی چه کاربردی دارد؟

در انعقاد پروژه‌‌های زیر بنایی کشور از قراردادهای بی او تی استفاده می‌شود. اما این بدان معنا نیست که نمی‌توان از این قراردادها در سایر پروژه‌‌ها استفاده نمود.

قطعا امکان استفاده از قراردادهای بی اوتی در هر بخشی وجود خواهد داشت اما منوط بر اینکه امتیازات مالی پروژه به حدی باشد که بتوان از طریق آن اجراکننده و سرمایه گذار را برای ادامه راه‌‌ ترغیب نمود.

همانطور که گفته شد قراردادهای بی او تی در بخش‌‌های مختلف و پروژه‌‌های زیر بنایی زیادی کاربرد دارند. در ادامه برخی از پروژه‌‌هایی که از طریق این نوع قراردادها پیش رفته اند را اعلام می‌کنیم:

• قرارداد احداث خطوط راه آهن
• قرارداد احداث بزرگراه‌‌ها
• قرارداد احداث فرودگاه‌‌ها
• قرارداد احداث سدها
• قرارداد احداث اسکله‌‌ها
• قراردادهای مجتمع‌‌های پتروشیمی
• و سایر پروژهای عظیم

تشویق قانون در سرمایه گذاری خارجی

قانونگذار ایران در قانونی که در سال 87 به تصویب رسید، در بند ب ماده 3 از سرمایه گذاری خارجی حمایت می‌کند و سرمایه گذاری خارجی در تمامی ‌بخش‌‌ها را به نحوی که به صورت مشارکت مدنی، بیع متقابل  و ساخت، بهره برداری و واگذاری باشد.

به طوری که کلیه سرمایه و منافع از طرح اقتصادی سرمایه گذار تامین شود و برای تامین آن نیازی به تضمین بانک‌‌ها، دولت و شرکت‌‌های دولتی نباشد به منظور تضمین سودآوری برای سرمایه گذاری‌‌ترغیب و تشویق می‌نماید.

بر این اساس بر طبق قانون اگر در سرمایه خارجی موضوع روش‌‌های ساخت، بهره برداری و انتقال که در بند ب ماده 3 به آن پرداخته شده است، سود خارجی و سود مترتب آن از بین نرفته باشد، اعمال حق مالکیت نسبت به سهم سرمایه برجا مانده در بنگاه اقتصادی سرمایه پذیر به وسیله سرمایه گذار خارجی امکان پذیر خواهد بود.

نگاه قانون گذار به سرمایه گذاری خارجی

مسئله ای که باید به طور جدی به آن پرداخته شود این است که برای قراردادهای بی او تی تعریف قانونی وجود ندارد. این موضوع حائز اهمیت است زیرا اجازه قانونگذار برای سرمایه گذاری خارجی مستلزم قرارداشتن این نوع قرارداد‌‌ها در چارچوب قانونی خواهد بود.

متاسفانه از آنجایی که مفهوم کلی قراردادهای بی او تی در ابهام قرار دارد، مجبور می‌شویم برای درک معنی کاملی از این قراردادها به منابع خارجی مراجعه کنیم.

موضوع واضح و مهمی ‌که در مورد این قرارداد‌‌ها وجود دارد این است که قراردادهای بی او تی با هدف راه اندازی پروژه‌‌های سنگین بدون وارد کردن بار مالی به دولت منعقد می‌شوند.

خبر خوش این است که در ماده 10 ق.م ایران به موجه بودن قراردادهای بی او تی پرداخته شده است که این امر بر اعتبار این نوع از قراردادها افزوده است. لازم به ذکر است که این روش قراردادی باید به طریق اولی برای طرف‌‌های داخلی نیز میسر و امکان پذیر باشد.

روال و ساختار در قراردادهای بی او تی

عموما در قراردادهای پروژه‌‌های بی او تی مجموعه ای از شرکت‌‌های خارجی و شاید داخلی با یکدیگر هماهنگ می‌شوند و سرمایه گذاری مشترکی را آغاز می‌نمایند.

در طی این هماهنگی و اشتراک قراردادی مابین سرمایه گذاران و کشور میزبان تنظیم می‌شود. ساخت و بهره برداری در بازه زمانی کوتاه در کشور میزبان از مواردی است که در این قراردادها به آن پرداخته می‌شود.

معمولا از سوی کشور میزبان در عقد قرارداد شرکت‌‌های دولتی و یا غیر دولتی بهره بردار سیستم‌‌های نیروگاهی و الکتریکی حضور دارند و بر طبق قرار پس از به پایان رسیدن مدت بهره برداری از نیروگاه‌‌های مورد نظر، نیروگاه به کشور میزبان انتقال می‌یابد.

BOT به چه معناست؟

BOT‌‌ترکیبی از سه کلمه Build,Operate,transfer است که ساخت، بهره برداری و انتقال و واگذاری معنا می‌دهد. احداث نیروگاه با استفاده  از قراردادهای بی او تی را می‌توان بهترین روش برای تامین انرژی الکتریکی در کشور میزبان دانست.

از آنجایی که ساخت نیروگاه‌‌ها به سرمایه گذاری بسیار زیادی احتیاج دارد، می‌توان با اینکار کمک دوچندانی به افزایش توان مملکت در اجرای پروژه‌‌های زیربنایی کرد.

لذا می‌توان با اینکار به جذب سرمایه مملکت کمک شایانی کرد تا بتوان در ادامه توان مملکتی را در احداث زیرساخت‌‌های دیگر ارتقاء بخشید.  ساخت جاده، ساخت راه آهن و اشتغال زایی از جمله مواردی است که می‌توان با استفاده از قراردادهای بی او تی به آن شدت و سرعتی مطلوب بخشید.

تملک زمین در پروژه‌‌ها

بر اساس قوانین جمهوری اسلامی، تملک زمین قابل واگذاری شدن به خارجی‌‌ها نخواهد بود. به همین جهت در هیچ کدام از قراردادهای بی اوتی زمین پروژه به تملک سرمایه گذار خارجی در نیامده است.

فرم‌‌ها و اصطلاحات کاربردی در قراردادهای بی او تی

در قراردادهای بی او تی از فرم‌‌ها و اصطلاحات متعددی استفاده می‌شود که در ادامه کاربردی‌‌ترین آنها را بیان خواهیم کرد.

منظور از فرم Effective date زمانی است که مذاکرات اولیه قرارداد تا جایی پیش رفته باشد که با پاراف در بین طرفین قرارداد انجام شود. در واقع این مرحله به معنای نفوذ قرارداد شناخته می‌شود.

Closing date مرحله بعدی است که در زمانی استفاده می‌شود که پروژه به قطعیت رسیده باشد. به بازه زمانی فرضی که در آن مدت طرفین قرارداد شرایط کار را محیا می‌سازند Conditions Precedent to closing date  گفته می‌شود.

در این زمان شرکت پروژه در محل، مطمئن و محکم خواهد شد. ضمن اینکه در این مدت موافقت FIPPA از وزارت دارائی که در داخل کشور واقع شده است، گرفته می‌شود.

در صورتی که در این سرمایه گذاری از طرف داخلی نیز استفاده شده باشد، در این مدت وظایفی از قبیل قرارداد ملک، تامین آب، تامین گاز، جاده دسترسی و… را پیگیری خواهد کرد.

شرکت پروژه علاوه بر اخذ موافقت نامه از FIPPA موظف خواهد بود تا مجوز محیط زیست را نیز دریافت نماید. لازم به ذکر است در تمامی ‌این مدت سازمان توسعه برق ایران همکاری‌‌های لازم را به منظور پیشبرد کار انجام خواهد داد.

Closing date را می‌توان آغاز کار EPC دانست که پس از طی کردن مدت زمانی سه ساله به COD می‌رسد. پس از این مرحله دوره بهره برداری که عموما 15 الی 20 سال به طول می‌انجامد، قرار دارد. در نهایت Transfer date قرار گرفته است.

مسئولین مرتبط با FIPPA

همان طور که پیشتر گفته شد، مسئول مستقیم در مورد موافقت نامه FIPPA وزارت دارائی کشور است. وزارت امور خارجی،  بانک مرکزی، وزارت صنایع، وزارت نیرو و وزارت دارائی از اعضای تشکیل دهنده هیئت ارائه دهنده FIPPA به شمار می‌روند که ریاست این هیئت بر عهده وزارت دارایی کشور است.

موارد موجود در موافقت نامه FIPPA

در موافقت نامه FIPPA تضمین‌‌هایی به شرکت‌‌های سرمایه گذار داده شده است که به شرح ذیل می‌باشد:

الف- اموال سرمایه گذار مصادره نخواهد شد. در صورتی که چنین اتفاقی بیفتند دولت ایران بها و خسارات وارد شده را به قیمت روز به سرمایه گذار پرداخت می‌نماید.

ب- ملی شدن اموال سرمایه گذار اتفاق نمی‌افتد. در صورت بروز چنین اتفاقی  دولت ایران وجوه، بها و خسارات وارد شده را به شرکت پروژه پرداخت خواهد کرد.

ج- در صورتی که شرایط داخل کشور و یا عملکرد طرف ایرانی به گونه ای باشد که پرداخت بدهی بانکی و وامی‌شرکت پروژه امکان پذیر نباشد، کلیه مبالغ از سوی دولت ایران پرداخت می‌شود.

د- شرکت پروژه می‌تواند هر میزان درآمد ریالی و یا ارزی که از پروژه کسب کرده است را از کشور بیرون ببرد و یا بتواند با تبدیل وجوه ریالی به ارزی آنها را از کشور خارج نماید.

موارد فوق از جمله تضمیناتی است که به شرکت‌‌های سرمایه گذاری خارجی داده شده است تا بتوانند با میل بیشتر در قراردادهای بی او تی شرکت نمایند.

دیاگرام ساختار BOT

• تصویر
• برگزاری مناقصه
• تفاهم نامه. در شرایطی که از مناقصه نتیجه ای حاصل نشده باشد و برنده ای اعلام نشود و یا در فرآیند مناقصه هیچ کدام از طرفین متعهد به چیزی نشده باشند، از زمان مذاکرات اولیه تا زمان رسیدن به مرحله Effective date از تفاهمنامه استفاده می‌شود. این تفاهم نامه‌‌ها برای تعیین چارچوب تعهدات تا اتمام مذاکرات مقدماتی لازم خواهند بود.

شاید در برخی از موارد گزینه‌‌های متعددی در تفاهم نامه درج شود. اما مهم‌‌ترین اصل تعهد طرفین خواهد بود که با استفاده از تفاهم نامه میتوان به درستی از اعداد و ارقام مذاکره شده محافظت نمود.

محرمانه بودن پروژه از دیگر مواردی است که برای محافظت بیشتر میتوان در تفاهم نامه درج کرد. در تفاهم نامه طرف ایرانی متعهد می‌شود تا زمان حصول نتیجه در مذاکرات به صورت همزمان با پیمانکاران دیگر مذاکره نکند.

لازم به ذکر است در این میان هیچ کدام از طرفین از رایزنی و اخذ اطلاعات محلی و یا جهانی که آسیبی به مذاکرات نمی‌زند، منع نخواهند شد.

• در صورتی که در انجام تعهدات، نوع نگرش به مفاهیم و یا هر زمینه ای دیگری اختلاف نظر و یا بحث و جدل صورت گیرد، باید برای حل اختلاف گام برداشته شود.

در شرایطی که اختلافات صورت گرفته برخواسته از ECA باشد نباید حل این مشکلات در ضمن اجرا نادیده گرفته شود. باید جز به جز به اختلافات احتمالی پرداخته شود و برای آن‌‌ها راه حل‌‌های مطلوب و روشن در نظر گرفته شود.

ماده Dispute Resolution گزینه مناسبی برای حل این مشکل است. در این ماده مراحل مختلف حل اختلاف توسط مراجع،  رسیدگی به اختلافات توسط متخصصین و مراجع قضائی بین المللی بیان شده است.

نمونه ای پروژه‌‌های انجام شده با قراردادهای بی او تی

نیروگاه گازی BOT چهل ستون که در استان اصفهان واقع شده است یک نمونه از پروژه‌‌های بی او تی به شمار می‌رود که مدتی از به مدار وارد شدن آن گذشته است. شرکت مپنا-ایهاگ و سازمان توسعه برق ایران طرفین این قرارداد بوده اند که در نهایت این پروژه با موفقیت به بهره برداری رسیده است.

انواع روش‌‌های سرمایه گذاری

روش‌‌های مختلفی برای استفاده از بخش خصوصی و مشارکت آن‌‌ها در تولید برق وجود دارد. عموما در جهان برای انجام پروژه‌‌های IPP از شیوه‌‌هایی که در ادامه گفته می‌شود، استفاده می‌شود.

• BOO اختصاری از Build-own-operate است. در این روش سرمایه گذاران داخلی و خارجی با یکدیگر مشارکت می‌کنند و نیروگاه‌‌هایی را می‌سازند و سپس با مالکیت خود به مرحله بهره برداری می‌رسانند. در نهایت برق تولیدی را برای فروش به وزرات نیرو و یا شرکت‌‌های توزیع ارائه می‌دهند.
• BLOT اختصاری از Build-lease-operate-transfer است. در این روش ساخت، کرایه، بهره برداری و انتقال نیروگاه به بخش خصوصی واگذار می‌شود و پس از طی شدن بازه زمانی مشخص نیروگاه مورد نظر به بخش دولتی انتقال داده می‌شود.
• BOT اختصاری از Build-operate-Transfer است. در این روش ساخت و بهره برداری انجام می‌شود و انتقال به بخش دولتی صورت می‌پذیرد. این روش کمک به سزایی در توسعه کشور به وجود خواهد آمد.
• ROT اختصاری از Rehabilitation –Operate –Transfer است. در این روش نوسازی و‌‌ترمیم نیروگاه‌‌ها انجام می‌شود و در پی آن بهره برداری صورت می‌پذیرد و در نهایت به بخش خصوصی و یا عمومی ‌واگذار می‌شود.
• ROL اختصاری از Rehabilitation -Operate-Lease است. در این روش پس از‌‌ترمیم و نوسازی نیروگاه‌‌ها از آنها بهره برداری می‌شود و در نهایت هزینه‌‌ها از طریق دریافت کرایه باز می‌گردد.
• DG اختصاری از Distributed Generation است. در این روش از مولدهای پراکنده استفاده می‌شود و خرید برق در ساعات پیک به عنوان خریدی تضمینی در نظر گرفته می‌شود.

به طور کلی می‌توان گفت پروژه‌‌های BOT و BOO در ایران با استقبال بیشتری مواجه بوده است و هم اینک این پروژه‌‌ها با جدیت بیشتری دنبال می‌شوند.