وصیت و وصیت‌نامه در حقوق ایران

با مراجعه به بسیاری از پرونده های قضایی در دادگاه های کشور و آمارهای منتشر شده از سوی این مراجع، متوجه خواهیم شد که حجم بسیار بالایی از شکایات کیفری و دادخواست های حقوقی به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در حوزه موضوعات وصیت و ارث متمرکز شده است. این مهم بیانگر بی اطلاعی و کم توجهی عموم مردم به این مقوله مهم و بعضاً به دلیل مطالب و محتوای فقهی و قانونی ثقیل در این حوزه است. امیدواریم با انتشار این مقاله، مخاطبین محترم بتوانند به زبان ساده‌تر ودر گام اول، مباحث مختلف مربوط به وصیت را دنبال نموده و مورد استفاده قرار دهند.

وصیت چیست؟

وصیت به اقدام فرد برای دخالت کردن در اموال و امور خود برای بعد از مرگ است، هر چند که رابطه او با دنیا قطع میشود.

اقسام وصیت:

• وصیت تملیکی : وصیت تملیکی عبارت است از، اینکه کسی مال یا منفعتی از اموال خود را پس از فوتش به فرد دیگری به صورت مجانی و رایگان واگذار کند.
• وصیت عهدی : این نوع وصیت زمانی محقق می‌شود که فرد، افرادی را برای انجام اموراتی، یا انجام تصرفات خاصی مامور می کند.

آیا می‌توان همه اموال خود را وصیت نمود؟

هر فرد می تواند به همه اموالش وصیت کند، و هیچ منعی برای وصیت کردن تمام دارایی وجود ندارد، ولی قانونگذار این وصیت را تا ثلث اموال صحیح می داند، در حالتی که به بیشتر از یک سوم اموال وصیت شود باید بازماندگان یا همان وراثت به آن رضایت داشته و به اصطلاح حقوقی آن را تنفیذ نمایند.

همچنین در صورتی که وصیت به نفع یکی از ورثه باشد مثلاً متوفی وصیت کند که یک‌سوم اموالش به یکی از پسرهایش برسد علاوه بر اینکه به موجب وصیت یک سوم اموال به پسر خواهد رسید، همان پسر در سایر اموال متوفی همانند سایر وراث سهیم بوده و از آنها نیز ارث خواهد برد. پس می‌توان گفت: وصیت به نفع یکی از وراث باعث محروم شدن او از ارث نخواهد شد.

وصیت چه زمانی قابلیت اجرا راخواهد شد؟

پس از فوت، دارایی متوفی به صورت قهری به ورثه یا افرادی که او برای آنها وصیت کرده منتقل می شود. با این حال تا زمانی که دیون و بدهی‌های متوفی پرداخت نشده باشد، ماترک به وارثان تعلق نخواهد گرفت و اگر به هر نحوی در اموال متوفی تصرف شده باشد، طلبکاران می‌توانند برای دریافت طلب خود به وراث مراجعه نمایند.

اقسام وصیت نامه :

وصیت متوفی در قالب وصیت نامه تنظیم می‌شود. قانونگذار در ماده ۲۷۶ قانون امور حسبی 4مورد وصیت را مورد قبول مراجع قضایی دانسته که شامل:

• وصیت خود نوشت: وصیتی است که تمام آن به خط وصیت کننده نوشته شده و دارای تاریخ به خط خود شخص میباشد و به امضای او نیز رسیده است

• وصیت سری: این وصیت ممکن است به خط وصیت کننده یا شخص دیگری باشد، ولی در هر صورت باید شخص وصیت کننده آن را امضا نموده و پس از تنظیم در ادارات ثبت اسناد یا دفترخانه های اسناد رسمی که نماینده متوفی محسوب می‌شوند، سپرده و نگهداری شود.

• وصیت رسمی: این وصیت در دفترخانه اسناد رسمی تنظیم می شود. تنظیم وصیت نامه به صورت رسمی ضمن اینکه از آمار پرونده های قضایی می کاهد، نیاز به گذراندن مراحل دست و پاگیر و طولانی قضایی و اداری ندارد. دادگاهی که گواهی حصر وراثت را صادر می کند، به موضوع صحت و اصالت سند رسمی وارد نمی‌شود و صرف وجود وصیت نامه رسمی آن را در گواهی حصر وراثت قید می کند.
• وصیت شفاهی: طبق قانون مدنی و قوانین امور حسبی، وصیت شفاهی اعتباری ندارد و با شهادت نمی توان آن را اثبات کرد، مگر اینکه اشخاص ذینفع به صحت وصیت اقرار نمایند. هر چند شورای نگهبان خلاف نظر قانون گذار را دارد.

برخی توضیحات تکمیلی :

برخی اسناد در نظام حقوقی ما سند عادی محسوب می شوند، وصیت نامه خودنوشت سندی عادی است. اصالت اسناد عادی از سوی وراث متوفی قابل تردید و یا انکار هستند، بنابراین کسی که به وصیت نامه خود نوشت استناد می‌کند، اگر آن وصیت نامه از سوی وراث مورد تردید و انکار قرار گیرد، وظیفه دارد که دلایل خود را در دفاع از اصالت این سند عادی ارائه نماید.

در مقابل وصیت خود نوشت، وصیت رسمی است. وصیت نامه رسمی از آنجایی که در دفاتر اسناد رسمی و توسط مامورین رسمی تنظیم می شود، قابل تردید یا انکار از سوی وراث متوفی نیست. بنابراین در صورت ارائه این سند از سوی هر شخصی، وراث نمی‌توانند تردید نسبت به آن به عمل آورند هر چند که ادعای جعل این اسناد پذیرفته خواهد شد.

وصیت کننده چه خصوصیاتی باید داشته باشد؟

• فردی که وصیت می کند باید عاقل و بالغ باشد.
• از روی اختیار کامل وصیت کند و تحت اجبار یا اکراه نباشد.
• محجور نباشد . (قانونگذار افراد سفیه و ورشکستگان را مجاز به وصیت در اموال خود نمی داند.)
• شخصی که خودکشی کند و بعد از آن وصیت کند وصیت او نافذ نیست.
• وصیت کننده باید در اموال خود جایز التصرف باشد یعنی بتواند در اموال خود تصرف کند.

قانون، به فردی که به نفع اش وصیت می شود (موصی له)می گوید. موصی له باید دارای خصوصیات ذیل باشد:

• موصی له باید موجود باشد و بتواند مالک چیزی بشود که به نفع او وصیت شده است.
• وصیت کردن برای جنین به شرطی که زنده متولد شود کاملاً صحیح است.

برخی توضیحات تکمیلی:

• هیچ شخصی نمی تواند نسبت به اموال دیگران وصیت کند، حتی اگر مالک آنها این اجازه را به وصیت کننده داده باشد.
• آنچه وصیت می شود باید قابلیت معامله و نقل و انتقال را داشته باشد، بنابراین وصیت کردن به اموال عمومی و اموال موقوفه صحیح نیست.
• مالی که در آینده به وجود می‌آید را می‌توان وصیت کرد. مثلاً منافع یک باغ یا سود سپرده های بانکی را می توان وصیت کرد.
• در هیچ نوع از انواع وصیت نامه، نمی‌توان وراثت را از همه ارث محروم کرد.اگر متوفی همه اموال خود را به یک نفر وصیت کرده و آن را ببخشد و یا برخی از وراث را از ارث محروم کند همانگونه که ذکر شد در این حالت وصیت، صرفاً تا یک سوم اموالش صحیح است.
• اگر فرد یا افرادی از متوفی طلبی داشته باشند و در ازای این طلب، وثیقه یا رهن دریافت کرده باشند، می توانند طلب خود را از محل وثیقه وصول نمایند. این افراد درمقابل سایر طلبکاران دارای حق تقدم هستند.
• زوجه میتواند مهریه خود را از محل ماترک متوفی وصول نماید. مهریه پس از فوت متوفی حال شده و از دیون ممتازه محسوب می شود.
• وراثت پس از اینکه اموال یا ماترک متوفی را قبول نمودند، مسئول پرداخت تمام دیون متوفی به نسبت سهم خود خواهند بود. در واقع بار اثبات این موضوع که ترکه متوفی جوابگوی پرداخت بدهی های او نیست به عهده آنان قرار می گیرد و در فرضی که نتوانند این امر را ثابت کنند باید تمام دیون را به نسبت سهم خود از اموال خودشان پرداخت نمایند.

اعتبار وصیت نامه تا چه زمانی است؟

این اعتبارتا زمانی است که وصیت کننده در قید حیات باشد و بارها و بارها می تواند در وصیت خود تجدید نظر کند. اعتبار تمام وصیت نامه های عنوان شده تا زمانی است که وصیت کننده، وصیت نامه ای برخلاف وصیت نامه اول تنظیم نکند، در این حالت وصیت دوم صحیح و نافذ خواهد بود.

مخاطبان وصیت نامه چه افرادی هستند؟

وصیت نامه باید درباره اموال، دارایی‌ها، بدهی‌ها، دیون و تکالیف دینی و مالی متوفی باشد و مخاطبین وصیت نامه باید کسانی باشند که علاوه بر نفع بردن از این اموال و دارایی ها، موظف به پرداخت دیون و بدهی‌های متوفی و گاه موظف به ایفای تکالیف دینی و مالی متوفی باشند. وصیت کننده یا همان موصی، می‌تواند یک نفر را به عنوان وصی، در اجرای وصیت‌نامه تعیین کند.

اقدام به خودکشی و شرایط وصیت دراین شرایط :

ماده ۸۳۶ قانون مدنی در این خصوص مقرر داشته: هر کس به قصد خودکشی خود را مجروح یا مسموم کند یا عوامل دیگری از این قبیل که موجب هلاکت است انجام دهد و پس از آن وصیت کند آن وصیت در صورت هلاکت باطل است و اگر منتهی به فوت نشود وصیت نافذ خواهد بود.

اعمال مذکور در ماده فوق تماما باید به قصد خودکشی انجام شود، بنابراین اگر شخصی قصد خودکشی نداشته باشد ولی اتفاقاً در اثر انجام آن فوت کند، وصیت باطل نیست.

وصیت باید پس از ارتکاب عمل انجام شود. یعنی فرد ابتدا عملی که باعث هلاکت است را انجام دهند سپس وصیت نماید مثل اینکه اول به قصد خودکشی سم بخورد و بعد وصیت کند، در غیر این صورت وصیت انجام شده باطل نیست.