دادستان، بالاترین مقام دادسراست، که اغلب امور و وظایف دادسرا تحت نظارت و اختیارات دادستان و پس از تایید او انجام می شود. دادستان را در واقع می توان به عنوان نماینده جامعه در دادسراها محسوب کرد، که پیگیر اجرای عدالت و دفاع از حقوق مردم میشود.
دادستان ها را از لحاظ مراتب می توان به سه دسته تقسیم کرد:
دادستان کل کشور
دادستان مرکز استان
دادستان شهرستان
دادستان های شهرستان ها، تحت نظارت دادستان مرکز استان مربوطه و دادستان های مراکز استان ها تحت نظارت دادستان کل کشور به انجام وظایف می پردازند. البته در کنار نظارت بر عملکرد دادستان های مراکز استان ها دادستان کل کشور وظیفه نظارت بر نحوه عملکرد و فعالیت دادسرای عمومی، انقلاب و دادسرای نظامی را نیز به عهده دارد.
وظایف و اختیارات دادستان
- بررسی وظایف و اختیارات دادستان(وظایف مهم قضایی)
- ریاست بر تمام دادسراهای محدوده قضایی خود
ریاست بر دادسرا اولین وظیفه قضایی دادستان محسوب می شود. وظایفی که دادستان به عنوان رئیس دادسرا بر عهده دارد را می توان شامل موارد زیر نیزدانست:
- ریاست برضابطان دادگستری: دادستان، ریاست ضابطان را بر عهده دارد و بر عملکرد و حسن انجام وظیفه آنها نظارت می کند.
- تعقیب کلیه جرائم چه جرایم حق الناسی و حق اللهی: همانطور که می دانید جرایم دارای دو جنبه حق الناسی و حق اللهی و گاها واجد هر دو مورد هستند. تعقیب جرایم از این دو جنبه نیز بر عهده دادستان می باشد.
- تقسیم کار بین قضات دادسرا: دادستان این وظیفه را با توجه به میزان تجربه قضات و همچنین درجه اهمیت جرایم به انجام می رساند.
- نظارت بر انجام فرایند بازپرسی: هر چند که بازپرس خود مقام مستقلی در تحقیقات پرونده های کیفری محسوب می شود، اما قانون این اجازه را به دادستان داده که بر این تحقیقات نظارت کامل داشته و هر زمان که لازم بداند پرونده را از بازپرس درخواست، مطالعه و تکمیل تحقیقات را مطالبه کند.
- صدور کیفرخواست: پس از انجام تحقیقات کامل و احراز جرم صورت گرفته در دادسرا، در صورتی که دادستان نظر قاضی تحقیق (بازپرس یا دادیار) را تایید کند در مورد تمام جرایم اقدام به صدور کیفرخواست می نماید. کیفرخواست برای ارسال به دادگاه مورد تایید یا امضای دادستان و یا معاون او قرار می گیرد. بدون صدور کیفرخواست، دادگاه های جزایی حق شروع رسیدگی به پرونده را ندارند مگر در مواردی خاص که پرونده بدون صدور کیفر خواست، مستقیما به دادگاه کیفری ارسال میشود.
- اظهارنظر در مورد قرارهای نهایی بازپرس: قرارهای منع تعقیب، موقوفی تعقیب و جلب به دادرسی از جمله قرارهای نهایی بازپرس محسوب می شوند که اعتبار قانونی این قرارها به شرط موافقت و تایید دادستان انجام می پذیرد. در صورتی که دادستان با هر یک از این قرارها موافقت ننماید و بازپرس نیز نظرش با نظر دادستان مخالف باشد، پرونده مربوطه برای تعیین تکلیف و بررسی به دادگاه ارسال می شود.در مورد پرونده های مهمی همچون پرونده های مربوط به قتل عمد و سایر پرونده‌های با موضوعات حائز اهمیت با مجازاتهای سلب حیات، حبس ابد و قطع عضو و…، قانونگذار انجام تحقیقات این پرونده ها را به بازپرس و نظارت بر آن را بر عهده دادستان گمارده است. در سایر جرایم، بازپرس پرونده، به انجام تحقیقات می پردازد هر چند که قانون به دادستان یا معاون او و یا دادیار، اجازه انجام تحقیقات مربوط به پرونده را داده است.
- وظیفه حضور در دادگاه کیفری:در واقع به رسمیت شناخته شدن و قانونی بودن جلسات محاکمه دادگاه های کیفری زمانی امکان پذیر است که دادستان یا معاون وی در آنها حضور داشته باشد. در مجازاتهای مهمی که در صلاحیت دادگاههای کیفری یک میباشد، حضور دادستان یا نماینده دادستان در مراحل برگزاری محاکمه در دادگاه الزامی است.
- وظیفه اجرای احکام کیفری: هر حکمی (چه زندان ،جزای نقدی یا شلاق و…) پس از قطعی شدن، بایستی تحت نظر و دستور دادستان (یا معاون و یا یکی از دادیاران اجرای احکام تحت نظارت وی) اجرا شود.
- بررسی وظایف و اختیارات دادستان (وظایف اداری): وظایف و مسئولیت های اداری دادستان را در حالت کلی می توان، حفظ حقوق مجانین، صغار و غایبان مفقودالاثر در نظر گرفت. دادستان برای انجام این وظایف از خدمات واحد امور سرپرستی محجوران دادسرای مربوطه استفاده می کند. این واحدها تحت نظر مستقیم دادستان فعالیت می کنند،
اما به صورت دقیق تر، در بررسی وظایف و اختیارات دادستان در قالب وظایف اداری، قانون امور حسبی وظایفی از جمله موارد زیر را بر عهده دادستان قرار داده است:
- جمع آوری ادله در خصوص سفاهت صغار بدون ولی و مجنون
- تعیین قیّم برای محجوران
- درخواست عزل قیّم
- حفظ اموال افراد مجنون، صغار و غیر رشیدها تا زمان تعیین قیّم
- درخواست تعیین امین برای جنین
- حفظ اموال اشخاصی که نیاز به تعیین امین دارند تا زمان معرفی امین
- درخواست تعیین امین در مورد اموال شخص غایب مفقودالاثر
- اجازه ازدواج یا طلاق به افراد مجنون
- حفاظت از اموال مجهول المالک
- حفظ ترکه متوفی های بدون وارث و…
دادستان در چه شرایطی از موضوع جرم مطلع و شروع به تعقیب متهم میکند؟
در کنار بررسی وظایف و اختیارات دادستان، دانستن روش های اطلاع دادستان از ارتکاب جرم برای انجام این وظایف نیز شاید مورد سوال برخی کاربران باشد. از جمله این روش ها می توان به مواردی به شرح زیر اشاره کرد:
- مراجعه حضوری شاکی به دادسرا و اقدام او به طرح شکایت
- کشف جرم در هنگام گشت زنی و در زمان های انجام ماموریت توسط ضابطان دادگستری
- اعتراف به ارتکاب جرم از سوی متهم
- وقوع جرم به صورت مشهود در برابر بازپرس یا خود دادستان
- خبر دادن یک شهروند به دادسرا مبنی بر وقوع جرم
- گزارش مراجع نظارتی همچون سازمان بازرسی کل کشور، مجلس شورای اسلامی و …
نکته:
توجه داشته باشید که اختیار تحقیقات و نظارت بر تحقیقات، تناسبی با جایگاه دادستان در دعاوی عمومی ندارد و به لحاظ عقلی در بررسی وظایف و اختیارات دادستان، این مقام را نمی توان هم مسئول تعقیب جرم و هم مسئول تحقیقات کیفری در نظر گرفت. بنابراین در اغلب موارد مسئولیت تحقیقات کیفری، نظارت بر تحقیقات و عملکرد مقامات تحقیق را به بازپرس می سپارند. بازپرس برخلاف دادستان به راحتی و بدون داشتن وظایف اداری و قضایی دیگری می تواند از ساختار دادسرا خارج و پس از انجام یا نظارت بر تحقیقات به ساختار دادگاه وارد شود. این موضوع علاوه بر اینکه مقام تحقیق را از مقام تعقیب جدا می کند از منظر کاهش دیوان سالاری و همچنین کاهش مراحل رسیدگی به پرونده ها نیز مفید است (در حال حاضر یک مرحله از تحقیق توسط بازپرس و یک مرحله دیگر آن توسط دادگاه انجام می شود).
نتیجه پایانی:
قانون جدید آیین دادرسی کیفری، عدالت کیفری را فرآیندی با هدف تضمین حقوق شاکی، متهمان و جامعه می داند. در بررسی وظایف و اختیارات دادستان مطابق با این قانون آورده شده است که دادستان دفاع از حقوق عمومی را بر عهده دارد و موظف به تعقیب جرم و همچنین اقامه دعوا از منظر عمومی است. از طرف دیگر در مورد این مقام قضایی وظایفی از جمله انجام تحقیقات کیفری، ارائه تعلیمات و نظارت بر عملکرد بازپرس و نظارت بر ضابطان و انجام تحقیقات مقدماتی نیز تعیین شده است. دادستان بالاترین مقام دادسرا میباشد، دادسرا به ریاست دادستان تشکیل میشود و به تعداد لازم معاون، دادیار، بازپرس و کارمند اداری دارد.
