کودکان به دلیل اینکه به لحاظ جسمی و روحی آسیب پذیر تر و شکننده تر هستند همواره در طول تاریخ و در تمامی کشورهای دنیا مورد سو استفاده از طرف افراد مختلف حتی خانواده های خود قرار گرفته اند. کار کردن کودکان نیز یکی از مصادیق بارز سو استفاده است که امروزه به صورت یک رفتار عادی در جوامع با آن برخورد می شود. به طوری که می توان گفت تقریبا هر کدام از ما در خیابان های شهرمان روزانه شاهد این کودکان کار هستیم. البته این بخشی از جمعیت کودکان کار هستند که در خیابان ها قابل مشاهده هستند، بسیاری دیگر از کودکان کار نیز در کارگاه های تولیدی یا در بازارها به فعالیت های سنگین و طاقت فرسایی مشغول هستند. در این مقاله در پایگاه حقوقی یاسا خواهید خواند که آیا آیا کار کردن کودکان مطابق قوانین هست یا خیر؟ با ما همراه باشید.
قوانین ایران چه کسی را کودک می دانند؟
بر اساس ماده 79 قانون کار «به کار گماردن افراد کمتر از ۱۵ سال تمام ممنوع است» طبق این قانون هر فردی اعم از دختر یا پسر که زیر 15 سال سن داشته باشد کودک محسوب می شود.
اما در قانون مدنی طبق ماده 1201 قانون مدنی، دختران در 9 سالگی و پسران در 15 سالگی بالغ می شوند و دیگر نمی توان آن ها را کودک نامید؛ اما در قانون کار، قانونگذار تفکیکی بین جنس دختر و پسر قائل نشده است و فردی که به سن 15 سال برسد را بالغ محسوب می کند.
همچنین جالب است بدانید که سازمان بین المللی کار برای تعیین سن کودک تاکنون تعداد زیادی مقاوله نامه و توصیه نامه تصویب کرده است و ملاک و معیار اصلی برای تشخیص کودک از نوجوان و بزرگ سال را حداقل سن می داند و اخیرا طبق آخرین مقاوله نامه ای که تصویب کرده است اشخاص زیر 18 سال را کودک تلقی می کند.
تعریف کار کودکان و علت گرایش آن ها به سمت کار
کار کودک را می توان بدین شکل تعریف کرد «هر فعالیتی که به جسم، روح و شخصیت اجتماعی کودک آسیب و زیان وارد کند و او را از تحصیل بازدارد یا به هر نحوی مزاحم درس خواندن و تحصیل کردن او شود.» وقتی از نزدیک با کودکان کار آشنا می شویم و از علت کار کردن آن ها در سن کم جویا می شویم، متوجه می شویم که ویژگی هایی مثل فقر، اعتیاد، طلاق، تک والد بودن، بیکاری پدر و پایین بودن سطح فرهنگ و آگاهی خانواده ها از علل اصلی قرار گرفتن کودکان در این مسیر بحرانی و آسیب زاست.
کودکان از سرمایه های انسانی کشور محسوب می شوند که رشد و شکوفایی آن ها می تواند در رشد و پیشرفت کشور تاثیر به سزایی داشته باشد به همین دلیل واداشتن آن ها به کارهای سخت و طاقت فرسا که از توان و اراده آن ها خارج است بسیار آسیب زا و مخرب شخصیت اجتماعی آن ها است و آن ها را از پیشرفت های تحصیلی و کسب مهارت و افزایش آگاهی و فرهنگ سازی درست بازمی دارد و همچنین آسیب های اجتماعی و اقتصادی منفی نیز برای جامعه به همراه دارد؛ زیرا جوامعی که آمار بالایی از کودکان کار دارند، سن بزهکاری کاهش و تشکیل باندهای بزهکاری افزایش می یابد و همچنین بزه دیدگی های متعددی از جمله؛ سو استفاده های جنسی، اعتیاد، فروش کودکان به کشورهای خارجی و سایر آسیب ها دیده می شود.
ویژگی های کار کودکان
شاید با درک کردن ویژگی های کار کودکان بتوان عمق آسیب و زیان های متعددی که به لحاظ جسمی و روحی به آن ها وارد می شود را بیشتر لمس کرد، در زیر به برخی از این ویژگی ها خواهیم پرداخت:
یکی از بارزترین وجوه کار کودکان، حقوق بسیار کم و غیرمنصفانه ای است که به آن ها پرداخت می شود. این حقوق به قدری ناچیز است که شاید تنها کفاف خرید یک وعده غذایی آن ها را بکند. همین موضوع باعث می شود که یک کودک که به لحاظ شخصیتی با کار کردن سرخورده شود و انگیزه و امید خود را ازدست بدهد و دست به کارهای غیرقانونی مثل؛ دزدی و مشارکت در جرایم دیگر بزند.
دومین ویژگی بارز کار کودکان این است که حقوق آن ها به والدین آن ها واریز می شود و مستقیما به خودشان پرداخت نمی شود؛ زیرا کودکان اغلب حساب بانکی جدا ندارند. این امر می تواند موجب سو استفاده والدین از حقوق کودک شود.
بسیاری از کودکان در کارگاه هایی مشغول به کار هستند که به لحاظ قانونی به ثبت نرسیده اند و به لحاظ امکانات و شرایط کار غیر قانونی و غیر بهداشتی هستند و همین امر موجب می شود که کارفرما کودکان را بیمه نکنند و معمولا شرایط سنگینی را بر کودکان تحمیل می کنند.
کار کردن کودکان از منظر قانون کار
اگرچه به نقل از گزارش های مختلف خبری، اکثر کودکان کار تابعیت ایرانی ندارند و حدودا 80 درصد کودکان کار از اتباع خارجی هستند که به دلایل مختلف از جمله؛ جنگ و وضعیت بد اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی از کشور خود خارج شده اند و به کشور های همسایه خود از جمله؛ ایران آمده اند، اما برخی از این کودکان نیز تابعیت ایرانی دارند که به دلایل مختلف، خانوادگی و مشکلات مملکتی در خیابان ها یا کارگاه های مختلف مشغول به کار هستند.
وجود شرایط و عواملی از جمله؛ حساسیت هایی که کودکان به لحاظ روحی و جسمی دارند و در نظرگرفتن این نکته که کودکان یک کشور بخش قابل توجهی از سرمایه های انسانی یک کشور محسوب می شوند که می توانند رشد و پیشرفت و شکوفایی آینده آن کشور را تضمین کنند و اینکه به کار واداشتن کودکان یک آسیب جبران ناپذیر به ان ها وارد می کند موجب شده است تا قانونگذاران داخلی و خارجی به منظور حمایت از حقوق کودکان قوانینی را در جهت جلوگیری از تضیعع حقوق آن ها از جمله به کار واداشتن آن ها وضع نموده اند که در ادامه به آن ها خواهیم پرداخت.
بر اساس ماده 79 قانون کار « هیچ نهاد یا کارگاه یا کارفرمایی حق به کار گماردن کودکان زیر 15 سال را ندارد.» ممکن است برای شما این سوال پیش آید که آیا در قانون کار افراد بالای 15 سال همانند بزرگسالان می توانند کار کنند؟
در پاسخ می توان گفت که بر اساس ماده 81 قانون کار «افراد 15 سال تا 18 سال کارگران نوجوان محسوب می شوند که برای به کار گماشتن آن ها شرایط و ضوابطی را قانون گذار در نظر گرفته است.» در زیر به برخی از این شرایط خواهیم پرداخت:
– کارگران نوجوان از زمانی که استخدام می شوند هر ساله باید آزمایش های پزشکی را بدهند و مدارک مربوط در پرونده استخدامی وی ضبط شود.
-طبق ماده 81 قانون کار، بعد از آزمایش های پزشکی، پزشک درباره تناسب نوع کار با توانایی کارگر نوجوان اظهارنظر می کند و چنانچه کار مربوط را نامناسب بداند کارفرما مکلف است در حدود امکانات خود شغل کارگر را تغییر دهد.
– بر اساس ماده 82 قانون کار ساعت کار کارگران نوجوان باید نیم ساعت کمتر از کارگران معمولی باشد.
– براساس ماده 83 قانون کار «ارجاع هر نوع کار اضافی و انجام کار در شب و نیز ارجاع کارهای سخت و زیان‌آور و خطرناک و حمل بار با دست، بیش از حد مجاز و‌بدون استفاده از وسایل مکانیکی برای کارگر نوجوان ممنوع است.»
– بر اساس ماده 84 قانون کار «در مشاغل و کارهایی که به علت ماهیت آن با شرایطی که کار در آن انجام می شود برای سلامتی یا اخلاق کارآموزان و نوجوانان زیان آور است، حداقل سن 18 سال تمام خواهد بود. تشخیص این امر با وزارت کار و امور اجتماعی است.»
حمایت از کودکان کار در قانون حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان
قانون حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان که که در سال 81 به تصویب رسیده بود با گذشت زمان و افزایش مشکلات اقتصادی و اجتماعی و به خصوص مشکلات فضای مجازی که دامنگیر کودکان و نوجوانان شده بود، مشکلات و خلاهای متعددی در این قانون حس می شد تا اینکه بالاخره بعد از گذشت دو دهه لایحه ای که در خصوص حمایت از اطفال و نوجوانان با توجه به مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تدوین و طراحی شده بود در مجلس به تصویب رسید.
تقریبا می توان گفت تاکنون قانون گذار ما در حمایت از اطفال و نوجوانان، قانونی به جامعیت این قانون تصویب نکرده است که موضوع و محور اصلی آن کودکان باشند و به ندرت در قوانین دیگر تنها در قالب چند ماده به حمایت از کودکان و نوجوانان پرداخته شده است.
یکی از ویژگی های مهم و اصلی این قانون که آن را از سایر قوانین متمایز می کند پرداختن به گروه های مختلف کودکان از جمله؛ کودکان کار است.
از نوآوری های این قانون، مکلف کردن ارگان ها و وزارتخانه های مختلف با توجه به وظایف آن ها در جهت به حمایت از کودکان کار است که در ادامه به هر یک از آن ها خواهیم پرداخت:
الف) بر اساس این قانون وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی مکلف است اقدامات زیر را انجام دهد:
۱- نظارت مؤثر بر اماکن کار جهت پیشگیری و مقابله با آزار یا بهره‌کشی اقتصادی از اطفال یا نوجوانان
۲- معرفی اطفال و نوجوانان بزه‌دیده یا در معرض خطر به نهادهای حمایتی و قضائی
۳- پوشش بیمه های موضوع ماده (۱۴۸) قانون کار مصوب ۲۹/۸/۱۳۶۹ برای نوجوانان بین پانزده تا هجده سال شاغل.
ب) وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مکلف است اقدامات زیر را انجام دهد:
۱- تدوین دستورالعمل های بهداشت کار و مراقبت پزشکی برای انطباق شرایط کار نوجوانان با استانداردهای لازم
۲- پذیرش و درمان فوری اطفال و نوجوانان آسیب‌دیده در تمام مراکز بهداشتی درمانی همراه با ارسال گزارش موارد مشکوک به آزار به مراجع قضائی و بهزیستی
۳- پوشش کامل بیمه سلامت برای تمام اطفال و نوجوانان ساکن ایران.
ج) این قانون وزارت آموزش و پرورش را مکلف کرده است تا موارد زیر را انجام دهد:
-موارد عدم ثبت نام و موارد مشکوک به ترک تحصیل اطفال و نوجوانان تا پایان دوره متوسطه را به سازمان بهزیستی کشور و یا دفتر حمایت از اطفال و نوجوانان قوه قضائیه حسب مورد جهت انجام اقدامات لازم معرفی کنند.
– اقدامات لازم جهت ثبت‌نام و پوشش تحصیلی کامل اطفال و نوجوانان موضوع این قانون تا پایان دوره متوسطه را انجام دهد.
– مدیران و کارکنان آموزشی و اداری را در زمینه حقوق اطفال و نوجوانان آموزش دهد.
جالب است بدانید که قانون حمایت از اطفال و نوجوانان برای تمام نهاد ها و ارگان هایی که وظیفه ای را تعریف کرده است، ضمانت اجرایی را نیز در برابر عدم انجام وظیفه آن ها و ارتکاب جرایم در برابر کودکان و نوجوانان در نظر گرفته است که این موضوع نشان دهنده نوعی حمایت از کودکان و نوجوانان است. در زیر به برخی از آن ها اشاره خواهیم کرد:
بر اساس ماده ۹ قانون مذکور هرگاه در اثر بیتوجهی و سهلانگاری اشخاص غیر از والدین (این موضوع شامل کارفرما هم می شود) نسبت به اطفال و نوجوانان نتایج زیر واقع شود، مقصر علاوه بر پرداخت دیه به‌شرح زیر مجازات میشود:
الف) فوت طفل یا نوجوان حسب مورد به مجازات حبس درجه پنج قانون مجازات اسلامی؛
ب) فقدان یکی از حواس یا منافع، قطع، نقص یا ازکارافتادگی عضو، زوال عقل یا بروز بیماری صعب‌العلاج یا دائمی جسمی یا روانی و یا ایراد جراحت از نوع جائفه یا بالاتر حسب مورد به مجازات حبس درجه شش قانون مجازات اسلامی؛
پ) نقصان یکی از حواس یا منافع، شکستگی استخوان یا دیگر اعضاء و یا بروز بیماری روانی به مجازات حبس درجه هفت قانون مجازات اسلامی؛
ت) جراحت سر و صورت و یا گردن در صورت عدم شمول هر یک از بندهای (ب) و (پ) به مجازات حبس درجه هشت قانون مجازات اسلامی؛
ث) آزار جنسی ناشی از بیتوجهی و سهلانگاری شدید و مستمر حسب مورد به یکی از مجازات‌های درجه هشت قانون مجازات اسلامی.
جرم انگاری و در نظر گرفتن ضمانت اجرا تا حدودی می تواند از سو نیت های پلید و غیر انسانی کارفرمایان و افرادی که کودکان را به کار می گیرند جلوگیری کند.
سوالات متداول درباره کودکان کار
[sc_fs_multi_faq headline-0=”h3″ question-0=”آیا در قوانین کار، کار کردن کودکان قانونی است؟” answer-0=” بر اساس ماده 79 قانون کار، هیچ نهاد یا کارگاه یا کارفرمایی حق به کار گماردن کودکان زیر 15 سال را ندارد؛ بنابراین کار کردن افراد زیر 15 سال طبق قانون ممنوع است.” image-0=”” headline-1=”h3″ question-1=”آیا کار کردن کودکان بالای 15 سال، قانونی است؟” answer-1=” بر اساس ماده 81 قانون کار، افراد 15 سال تا 18 سال کارگران نوجوان محسوب می شوند و برای به کار گماشتن آن ها شرایط و ضوابطی را قانون گذار در نظر گرفته است.” image-1=”” headline-2=”h2″ question-2=”” answer-2=”” image-2=”” count=”3″ html=”true” css_class=””]
