ماده‌ای در آیین دادرسی کیفری وجود دارد که تکلیف شهادت را معلوم کرده است. برای این مورد باید یک‌راست سراغ ماده 214 برویم جایی که قانون‌گذار گفته است: «هرگاه بیم خطر جانی یا حیثیتی یا ضرر مالی برای شاهد یا مطلع و یا خانواده آنان وجود داشته باشد، اما استماع اظهارات آنان ضروری باشد، بازپرس به‌منظور حمایت از شاهد یا مطلع و با ذکر علت در پرونده، تدابیر زیر را اتخاذ می‌کند:
- عدم مواجهه حضوری بین شاهد یا مطلع با شاکی یا متهم
- عدم افشای اطلاعات مربوط به هویت، مشخصات خانوادگی و محل سکونت یا فعالیت شاهد یا مطلع
- استماع اظهارات شاهد یا مطلع در خارج از دادسرا با وسایل ارتباط از راه دور.»
البته باز هم کار به اینجا ختم نمی‌شود زیرا در موارد با همه این احتیاط‌ها باز هم شاهد یا مطلع از سوی متهم شناسایی و مورد آزار یا تهدید قرارگرفته‌اند به همین دلیل قانون‌گذار در تبصره یک همین ماده می‌گوید: «در صورت شناسایی شاهد یا مطلع حسب مورد توسط متهم یا متهمان یا شاکی و یا وجود قرائن یا شواهد، مبنی بر احتمال شناسایی و وجود بیم خطر برای آنان، بازپرس به درخواست شاهد یا مطلع، تدابیر لازم را از قبیل آموزش برای حفاظت از سلامت جسمی و روحی یا تغییر مکان آنان اتخاذ می‌کند. ترتیبات این امر به‌موجب آیین‌نامه‌ای است که ظرف شش ماه از تاریخ لازم‌الاجراء شدن این قانون توسط وزارت دادگستری تهیه می‌شود و به تصویب رئیس قوه قضائیه می‌رسد.» حالا خبر خوش اینکه آیین‌نامه‌ای که قرار بود، همین چند وقت پیش تدوین و ابلاغ شد. این آیین‌نامه که «آئین‌نامه اجرائی حمایت از شهود و مطلعان» نام دارد تمام مقدمات این حمایت را مدنظر قرار داده است.
مواردی که همه باید بدانند
طبق معمول در ماده 1 برخی از اصطلاحات که در قانون به کار رفته است را مد نظر قرار دهیم. در این قانون مواردی مانند بیم خطر، خطر جانی، خطر حیثیتی، ضرر مالی، خانواده و تدابیر عنوان شده است که هر یک تعریف معلومی دارد که در ادامه می‌آید:
- بیم خطر: هرگونه احتمال خطر در مورد شاهد یا مطلع به‌طوری‌که در صورت عملی شدن آن، موجب بروز صدمه یا ضرر به شاهد یا مطلع یا اعضاء خانواده آنها شود؛ به‌نحوی‌که احتمال خطر با توجه به مواردی مانند نوع خطر، موضوع خطر و شخصیت شاهد و مطلع و ایجاد کننده خطر به‌طور متعارف، قوی باشد.
- خطر جانی: هرگونه خطر وارد شدن صدمه به تمامیت جسمانی.
- خطر حیثیتی: هرگونه خطر وارد شدن صدمه به تمامیت معنوی، اعم از آبرو یا اعتبار.
- ضرر مالی: هرگونه صدمه به اموال یا حقوق مالی.
- خانواده: قرابت نسبی و سببی تا درجه دوم از طبقه دوم.
- تدابیر: اقدامات امنیتی که در آیین‌نامه به آنها اشاره شده است.
این‌ها مواردی است که باید برای تامین امنیت شهود یا مطلع انجام شود. البته در قانون پیش‌بینی‌شده است که در هر حوزه قضایی واحدی به‌عنوان «واحد حمایت از امنیت شهود و مطلعان» زیر نظر رئیسآن حوزه قضایی برای انجام امور مقرر در آیین‌نامه ایجاد شود و البته در صورت نیاز و به تشخیص رئیس کل دادگستری استان، در واحد حمایت از امنیت شهود و مطلعان، دفتری به نام «دفتر تأمین امنیت شهود و مطلعان» تأسیس شود، تا با هماهنگی دستگاه‌های ذی‌ربط انجام وظیفه کند.
مواجهه حضوری بین شاهد یا مطلع با شاکی یا متهم
فصل دوم این آیین‌نامه «مواجهه حضوری بین شاهد یا مطلع با شاکی یا متهم» نام دارد. به قول معروف همان چشم در چشم شدن که برای برخی از افراد گران تمام می‌شود. البته مواجهه حضوری بین شاهد یا مطلع با طرفین دعوی، طبق قانون مجاز است، اما اگر نگرانی برای احتمال بروز آسیب وجود دارد، مقام قضایی می‌تواند از قبول درخواست شاکی یا متهم مبنی بر مواجهه حضوری شاهد یا مطلع با طرفین دعوی خودداری کند و این اجازه را صادر نکند. منظور از مواجه حضوری هم فقط چشم در چشم شدن نیست، می‌تواند حتی ارتباط از طریق وسایل ارتباط جمعی را نیز شامل شود.
عدم مواجهه حضوری خدشه‌ای به حق سؤال از مطلع یا شاهد وارد نمی‌آورد بنابراین اگر مقام قضایی به هر دلیل اجازه مواجهه حضوری را نداد، سئوالات برقوت خود باقی می‌مانند منتها طرفین دعوی یا وکلای آنها می‌توانند سؤالات خود را از شاهد یا مطلع به اطلاع مقام قضایی برسانند و او پاسخ این پرسش‌ها را از شاهد یا مطلع مطالبه و منعکس کند. البته همان‌طور که گفتیم وقتی احساس بروز خطر برای شاهد یا مطلع وجود داشته باشد اگر مقام قضایی تشخیص دهد که خطری شاهد را تهدید نمی‌کند، اجازه ملاقات و رو در رو شدن داده می‌شود.
اطلاعات فاش نمی‌شود
یکی از فصول مهم این آیین‌نامه فصل سوم با عنوان «عدم افشای اطلاعات» است. فرض را بر این می‌گیریم که مقام قضایی صلاح نداد که مطلع و متهم رو در رو شوند اما این موضوع مانع از این نیست که آنها همدیگر را بشناسند یعنی هردو طرف باید از هویت هم مطلع باشند مگر اینکه به نظر قاضی رسیدگی کننده، در صورت افشای اطلاعات، خطری یکی از طرفین را تهدید کند در این صورت است که مقام قضایی باید از انعکاس و افشاء اطلاعات خودداری کند. منظور قانون‌گذار هم از این اطلاعات، ناظر به تمامی مواردی است که موجب شناسایی شاهد یا مطلع یا خانواده وی می‌شود یعنی اطلاعات مربوط به هویت، مشخصات خانوادگی محل سکونت، اشتغال، یا نوع فعالیت یا هر مورد دیگر. البته در ماده 10 دوباره قانون‌گذار شرطی را گذاشته است مبنی بر این که:
«در مواردی که شهادت بدون افشای اطلاعات شاهد یا مطلع صورت می‌گیرد، مقام قضایی مکلف است، شرایط قانونی لازم برای ادای شهادت را در این مورد نیز احراز نماید.»
به خاطر داشته باشید که افشا نکردن اطلاعات شاهد یا مطلع یا خانواده وی در صورت اینکه بیم خطر جانی برای آنها وجود داشته باشد و همان‌طور که در ماده 214 قانون آیین دادرسی کیفری بیان شده است، مطلق بوده و این اطلاعات برای هیچ شخصی اعم از شاکی یا متهم و حتی وکیل آنها یا هر فرد دیگری نباید افشاء شود. به‌این‌ترتیب مقام قضایی پس از اینکه تشخیص داد افشای اطلاعات به ضرر مطلع یا شاهد است بدون اینکه این مورد را در پرونده ثبت کند موضوع را به واحد حمایت از امنیت شهود و مطلعان اعلام و برگه‌ای با کد مخصوص دریافت می‌کند که در تمامی اوراق بازجویی و صورت‌جلسات، این مشخصات ذکر خواهد شد. احضار چنین شاهد و مطلعی با دستور مقام قضایی صرفاً از سوی همین واحد و از طریق ضابطانی که برای این موضوع اختصاص خواهند یافت، صورت می‌گیرد و کس دیگری حق ارتباط برقرار کردن با شاهد یا مطلع را ندارد. برای این کار نیاز به راه‌اندازی سامانه یکپارچه الکترونیکی است که اقدامات مربوط به آن توسط مرکز آمار و انفورماتیک قوه قضائیه تهیه و نصب می‌شود.
دوری و دوستی
اصلا همه حرف‌هایی که قدیمی‌ها می‌زنند حکمتی دارد، مثلا همین دوری و دوستی. درباره شاهد و شاکی که کاملا درست است. برای اینکه مشکلی پیش نیاید در این آیین‌نامه و در فصل چهارم با عنوان «استماع شهادت از طریق وسایل ارتباط از راه دور» به همین مساله توجه شده است. به‌عبارتی برای اینکه خطری مطلع یا شاهد را تهدید نکند «مقام قضایی می‌تواند از طریق هر وسیله‌ای که امکان دیدن و شنیدن همزمان صوت و تصویر یا صرفاً شنیدن صوت شاهد یا مطلع باشد، اظهارات آنها را بشنود.» با این روش همه چیز امن‌تر خواهد بود و خطری کسی رو تهدید نمی‌کند.
البته در تمامی موارد شنیدن شهادت شهود یا مطلعان از طریق وسایل ارتباط از راه دور، مقام قضایی باید از هویت شاهد یا مطلع مطمئن شود و این‌طوری نباشد یک نفر به‌جای کس دیگری حرف بزند. باید به قاضی ثابت شود که این فرد همان شاهدی است که قرار است حرف‌هایی را بزند. البته گاهی نیز مقام قضایی در راستای حمایت از شهود و مطلعان تصمیم می‌گیرد اطلاعات آنها را افشا نکند و گاهی بیم این را دارد که با شنیدن صدا یا دیدن صورت شاهد برای وی خطری ایجاد شود، در این صورت نیز وظیفه مقام قضایی حمایت و حفاظت از مطلع است بر این کار نیز باید تمهیداتی را در نظر بگیرد. یادتان باشد درصورتی‌که استماع شهادت از طریق وسایل از راه دور باشد، طرفین دعوا یا وکلای آنها می‌توانند هر سؤالی را که لازم بدانند، با اجازه مرجع رسیدگی‌کننده از شاهد یا مطلع بپرسند.
تدابیری برای مراقبت از شهود و مطلعان
حمایت از شاهد و مطلع این‌قدر مهم و سخت هست که هم چند ماده از قانون آیین دادرسی کیفری را به آنها اختصاص دهند و هم آیین‌نامه‌ای را در 18 ماده بنویسند تا از آنان حفاظت شود. این آیین‌نامه در ماده 17 خود اعلام کرده است تدابیر لازم برای مراقبت از شاهدان را با همکاری مرکز حفاظت اطلاعات قوه‌قضائیه و ضابطان دادگستری انجام می‌دهد و هدف آنها پیشگیری از بروز خطر جانی، حیثیتی و مالی علیه شاهد یا مطلع یا خانواده وی و تأمین امنیت آنان است. البته قانون تعدادی از این تدابیر را پیش‌بینی کرده است که عبارتند از:
- حضور گشت‌های منظم پلیس به‌صورت نمایان یا به نحو پنهانی از محل کار یا سکونت و مسیر تردد شهود یا مطلعان یا خانواده آنها.
- نظارت بر محتوای در حال انتقال ارتباطات غیرعمومی در سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی و نصب تجهیزات الکترونیکی حفاظتی مانند دوربین مداربسته در محل کار یا سکونت ایشان یا نصب درهای ایمنی، با رضایت کتبی شاهد و مطلع.
- در اختیار قرار دادن تجهیزات تماس سریع با مراجع مربوط.
- آموزش تدابیر دفاع شخصی و حفاظت از سلامتی جسمی و روحی و روانی به شهود و مطلعان و خانواده ایشان.
- تغییر مکان.
البته به برخی از این افراد نیز می‌توان افشانه‌های دفاع شخصی (اسپری های اشک‌آور) داد اما باید برابر قوانین و مقررات این مورد انجام شود. همچنین اگر تغییر مکان شاهد یا مطلع نیازمند تغییر شغل کارکنان دولت باشد باید یک راست سراغ قوانین بروند و برابر آن این کار را انجام دهند
