سه برابر ظرفیت زندان‌ها زندانی داریم. این واقعیت علاوه بر اینکه بر کیفیت زندگی زندانیان و محدودیت جا در زندان‌ها تأثیر‌گذار است، نشان می‌دهد که برخی قضات با وجود قوانین مشخص برای صدور مجازات جایگزین هنوز دست و دلشان به صدور احکام جایگزین نمی‌رود. مهدی شمسی، رئیس دادگستری سراب البته از این دست قضات نیست. او اخیرا 2 حکم جایگزینی صادر کرده و ترجیح می‌دهد هر جا قانون اجازه داده، مجرم را به جای زندان محکوم به خدمات عمومی و اجتماعی رایگان کند. راه‌حل‌های او برای گسترش این تغییر که پشتوانه قانونی و دستوری هم دارد شنیدنی است.
- با رأی‌هایی که به تازگی داده‌اید شروع کنیم. لطفا جزئیات این پرونده‌ها را به ما هم بگویید.
پرونده‌ای در دادگستری سراب در جریان بود که برای مجرم ۵ سال حبس پیش‌بینی شده بود. این پرونده مشمول احکام مجازات جایگزین می‌شد به این فکر کردم که وقتی یک آیه می‌تواند «فضیل عیاض» راهزن را تغییر دهد چرا نباید خطاکاران دیگر را اصلاح کند؟ در جهت استفاده از انوار کلام‌الله مجید تصمیم گرفته شد برای آن مجرم با استفاده از قرآن مجازات جایگزین اعمال شود. به همین دلیل قرار تعلیق مجازات با دستور حفظ ۵ جزء قرآن‌کریم به جای ۵ سال حبس درنظر گرفته شد. حکم دیگر، آزادی مشروط پسری بود که پدر و مادر خود را آزار می‌داد و آنها از دست او به تنگ آمده بودند. برای اینکه هم پدر و مادر از دست او راضی باشند و هم از امکان آزادی مشروط استفاده شود، مطابق آیه ۱۴ سوره لقمان و آیه 23سوره اسراء برای او حکم مجازات جایگزین احترام به پدر و مادر و شرکت در نماز جماعت در طول هفته در مسجد محل صادر شد.
- خب از کجا معلوم رفتارش را اصلاح کند و به مسجد برود؟
این مجازات در شرایطی مورد پذیرش است که والدین او رضایت خود را اعلام کنند و از مسجد گواهی حضور بیاورد. به‌نظر من ما هر وقت کارها و اعمالمان مطابق با قرآن باشد حتما نجات خواهیم یافت. مجازات‌های جایگزینی که با محوریت انجام کلام‌الله مجید باشد باعث اصلاح مجرم و آرامش خانواده و جامعه خواهد شد.
- اصلاح مورد شما به عنوان قاضی، در آنها رخ داده است؟
اجرای احکام پیگیر فرایند اصلاحی آنهاست. چیزی که در ظاهر می‌بینیم حکایت از اصلاح مجرم دارد.
- به‌نظر شما واقعا چقدر مجازات جایگزین می‌تواند در اصلاح افراد تأثیر‌گذار باشد؟
هدف مجازات ارعاب و اصلاح است. شخصی که برای نخستین‌بار مرتکب جرم می‌شود باید بیشتر جنبه اصلاحی را برایش مدنظر قرار داد. متهم و مجرم مانند یک بیمار است که نیاز به درمان دارد. ما باید بدانیم که او عضوی از جامعه است و همه نسبت به او مسئولیم. با درنظر گرفتن این هدف من به این نتیجه رسیدم که بهترین نسخه درمانی استفاده از قرآن است. در آیین‌نامه ماده 79 قانون مجازات اسلامی کارهای عمومی که می‌توان برای مجازات جایگزین استفاده می‌شود را فهرست کرده است. کارهای عمومی به فراخور جرم انتخاب می‌شود. مجرمی را که توانایی آموزش دارد می‌توان برای آموزش رایگان گماشت یا پزشکی که خطای غیرعمد از او سر زده را می‌توان برای درمان رایگان مردم مناطق محروم، یا افراد تحت پوشش کمیته امداد به کار گرفت.
- برای گسترش مجازات جایگزین چه تغییراتی مورد نیاز است؟
همانطور که گفتم، یکی از دغدغه‌های قوه قضائیه کاهش جمعیت کیفری در زندان‌هاست. در هفته قوه قضاییه این موضوع به‌عنوان خواسته مقام‌معظم رهبری هم منعکس شد و بعد هم دستورالعمل کاهش جمعیت کیفری تدوین و ابلاغ شد. بندهای این دستورالعمل مربوط به دادسراها و بخش‌هایی نیز مربوط به دادگاه‌هاست. در دادسراها قرار‌های بازداشت به‌گونه‌ای باید تغییر کند که متهمین حتی‌الامکان به زندان معرفی نشوند. اینکه پیش از صدور قرار تأمین به متهم برای تهیه موارد اسناد مورد نیاز اطلاع‌رسانی شود ازجمله تغییراتی است که در مراحل اجرایی ایجاد شده است. در دادگاه‌ها نیز از طریق مجازات جایگزین که در قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۹۲ بند‌هایی برای آن درنظر گرفته شده، سعی در کاهش جمعیت زندان‌ها شده است. مواد ۶۸ به بعد این قانون دست قاضی را برای تبدیل حبس‌های کوتاه‌مدت در جرایم غیرعمد باز گذاشته است. قرار تعلیق اجرای حکم یا تعویق صدور حکم، معافیت از کیفر و آزادی مشروط از دیگر موادی است که در جهت کاهش جمعیت کیفری در قانون مجازات اسلامی گنجانده شده است.
- چه کارهایی می‌توان انجام داد که از مجازات جایگزین، بیشتر در محاکم استفاده شود؟
به‌نظر من برای گسترش مجازات‌های جایگزین حبس، بهتر است آرای (جایگزین) صادر شده در محاکم و تفکراتی که منجر به بازگرداندن مجرم به جامعه شده، جمع‌آوری شود. احکام به همکاران قضایی ابلاغ شده تا از این راهکار‌های موفقیت‌آمیز، دیگران نیز استفاده کنند و در نهایت به یک رویه قضایی تبدیل شود.
- قسمتی از حکم مجازات جایگزین در دادگستری سراب
با استناد به قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ حکم بر آزادی مشروط محکوم علیه برای مدت بقیه حبس مشار الیه را صادر و اعلام می‌کند که محکوم علیه باید در مدت آزادی مشروط به پدر و مادر خود نیکی کند و مکلف است به همراه پدرو مادر خود در پایان هرماه یک‌بار در اجرای احکام کیفری حضور یافته و درخصوص اعمال و رفتار محکوم علیه اخذ توضیح شود. همچنین مکلف است در طول ایام هفته حداقل در 4وعده در نماز جماعت در نزدیک‌ترین مسجد محل سکونت حضور یافته و در پایان هرماه از طرف آن مسجد گزارش مربوط به‌مدت یک‌ماه اخذ شود.
